Više od tri decenije nakon krvavog sukoba, uloga militantnih organizacija iz islamskog svijeta u BiH i dalje otvara brojna pitanja o malo poznatoj epizodi građanskog rata. Prema različitim izvorima, pod okriljem humanitarne retorike i uz prećutnu saglasnost velikih sila, u borbama na strani takozvane Armije BiH učestvovalo je čak oko 4.000 iranskih vojnika, ali i par stotina pripadnika Hezbolaha.
Šta je Hezbolah radio u BiH za vrijeme rata?
Borci Hezbolaha su, kao i pripadnici drugih militantnih organizacija iz islamskog svijeta, devedesetih godina učestvovali u ratu u Bosni i Hercegovini, a nedavno ubijeni komandant u tome je igrao ključnu ulogu.
Tokom govora na sahrani Fuada Šukra, visokog zvaničnika Hezbolaha koji je ubijen u izraelskom udaru na predgrađe Bejruta krajem jula 2024, lider te šiitske militantne organizacije Hasan Nasralah dotakao se i jednog „zanimljivog“ detalja iz bogate biografije stradalog oficira.
– Mučenik Fuad Šukr bio je vođa grupe koja je otišla u Bosnu da podrži muslimane početkom devedesetih – rekao je Nasralah tokom govora.
O Šukrovom angažmanu u Bosni nakon njegove smrti pisao je i „Majadin“, libanski medij blizak Hezbolahu, koji je naveo da se on od 1992. godine bavio spoljnih poslovima, kada je između ostalog „mentorisao omladinu koja je podržavala svoju braću u Bosni“.
Poznati britanski novinar Robert Fisk, koji je tokom rata često boravio u BiH, napisao je da je u borbama učestvovalo oko 150 pripadnika Hezbolaha, koji su bili među prvim dobrovoljcima sa Bliskog istoka koji su došli da podrže bosanske muslimane.
Veze Hezbolaha sa takozvanom Armijom BiH tokom rata u BiH nisu tajna. Na kraju krajeva, ta organizacija nikada nije pokušala da prikrije svoju podršku bosanskim muslimanima, a njihove akcije bile su dio šireg iranskog angažmana u sukobu na prostoru bivše SFRJ.
Od Bejruta do Sarajeva
Američki vazduhoplovni oficir i obavještajac Stiven O’Hern je svojoj knjizi o iranskoj Islamskoj revolucionarnoj gardi pisao da su pripadnici te elitne jedinice slali oružje i obučavali muslimansku vojsku tokom rata u BiH (1992-95), ali i tzv. Oslobodilačku vojsku Kosova (OVK) tokom rata na Kosovu i Metohiji 1999. godine.
Iran je bio jedna od prvih zemalja koje su podržale vlasti u Sarajevu nakon izbijanja rata, zaobilazeći embargo na izvoz oružja na prostor tadašnje SFRJ koji je Savjet bezbjednosti UN uveo u septembru 1991. godine.
O’Hern navodi da je administracija američkog predsjednika Džordža Buša Starijeg bila protiv iranskog miješanja u Bosni, te da je pod američkim pritiskom Hrvatska zaplijenila iransko oružje koje je preko te zemlje trebalo da završi u rukama vojnika takozvane Armije BiH.
Međutim, nekoliko godina kasnije, administracija Bila Klintona je – iako se javno zalagala za poštovanje embarga – tajno podržala isporuku iranskog oružja muslimanskoj vojsci. Iranski operativci su u Bosnu slali ne samo puške i uniforme, već i protivoklopno naoružanje i lake prenosive raketne sisteme.
Kako navodi taj američki stručnjak, iranski specijalci ubrzo su se infiltrirali i u obavještajne strukture u Sarajevu, a sa njima su u Bosnu stigli i članovi Hezbolaha. Oni su se uskoro razvili bliske odnose sa visokim zvaničnicima vladajuće SDA, koji su opstali i u godinama nakon okončanja rata.
Kako je prije desetak godina pisao Gordon Baros, američki politikolog i stručnjak za Balkan, mnogi u američkom Stejt departmentu devedesetih godina su vjerovali da bi, ukoliko se Srbi i Hrvati otcijepe od BiH, ta zemlja postala „neodrživa krnja islamska država“ i „platforma za iranski terorizam“.
Prema navodima holandskog politikologa Cesa Vibesa, koji je pisao o vezama SAD i radikalnih islamista u Bosni, „Turska i Saudijska Arabija su tokom rata bile više nego spremne da isporuče oružje i da odvuku Izetbegovića od iranskog uticaja, ali je bosanska vlada bila daleko više usmjerena ka Iranu“.
Američki obavještajci u Bosni došli su do istog zaključka. Robert Baer, agent CIA stacioniran u Sarajevu tokom rata, kasnije je tvrdio da je „vlada bosanskih Muslimana klijent Iranaca … Ako bi morali da naprave izbor između CIA i Iranaca, oni će uvijek izabrati Irance“.
Nije tajna da je lider bosanskih muslimana Alija Izetbegović gajio simpatije prema iranskoj Islamskoj revoluciji iz 1979. godine, kao i prema osnivaču Islamske republike, ajatolahu Ruholi Homeiniju. Grupa njegovih bliskih saradnika je 1982. tajno otputovala u Iran kako bi učestvovali na islamskom seminaru, da bi nakon povratka u Jugoslaviju bili uhapšeni.
Prema izvještaju CIA do kog je došao američki novinar Džejms Rajzen, sam Izetbegović je bio „bukvalno na [iranskom] platnom spisku“, a jednom prilikom je primio 500.000 dolara u gotovini od iranskih agenata. Zanimljivo je da je iranski ambasador u BiH bio jedini strani diplomata koji je pratio Izetbegovića tokom njegove predizborne kampanje 1996. godine.
Vjeruje se da je „čovjek za vezu“ sa Iranom u Sarajevu bio Hasan Čengić, Izetbegovićev čovjek od povjerenja zadužen za šverc oružja i zaobilaženje embarga. Nakon rata, Čengić je smijenjen sa mjesta zamjenika ministra odbrane, navodno pod američkim pritiskom. On je, međutim, nastavio da igra značajnu ulogu u SDA.
Međutim, on nije bio jedini oficir takozvane Armije BiH koji je sarađivao sa Irancima. Nakon što su Amerikanci početkom 2020. ubili komandanta jedinice „Kuds“ u okviru Islamske garde Kasima Solejmanija, u medijima širom regiona osvanula je informacija da se tadašnji bošnjački član Predsjedništva BiH Šefik Džaferović tokom rata u BiH sastajao upravo sa tim iranskim oficirom.
– Solejmani je bio prisutan u BiH i kada su mudžahedini likvidirali Srbe odsijecajući im glave, sa čim je Džaferović bio upoznat, ali nije preduzeo nijedan korak da se počinioci tog gnusnog zločina privedu pravdi – pisale su „Večernje novosti“ tok prilikom.
Uloga Solejmanija u ratu u BiH
Poslije ubistva Solejmanija, pojavile su se informacije i dileme o angažmanu ozloglašenog Iranca za vrijeme ratnih sukoba u BiH, kao i o njegovim eventualnim vezama sa bošnjačkim političarima.
Federalni mediji prenijeli su tada dijelove prijedloga rezolucije koja se našla u američkom Kongresu, u kojoj su, kako su naveli, otkriveni zastrašujući detalji da je Solejmani pripremao terorističke napade i u BiH. Uporedo s tim, Radio-televizija Republike Srpske (RTRS) prenosi pisanje srpskih medija da se Solejmani za vrijeme rata susretao sa Šefikom Džaferovićem, koji je u to vreme bio nadležan za resor državne bezbjednosti u Zenici. Tadašnji bošnjački član Predsedništva BiH takve je navode odbacio i za sve optužio – srpsku tajnu službu.
Kako je prenio „Dnevni avaz”, američki Kongres je 9. januara 2020. predložio rezoluciju kojom se odaje počast pripadnicima oružanih snaga i obavještajne zajednice SAD koji su obavili misiju u kojoj je ubijen ovaj iranski general. U rezoluciji piše da je Solejmani pripremamo brojne terorističke napade širom Evrope i svijeta, a ne samo na državljane SAD, piše sarajevski list. Podsjeća se na to da je Solejmani bio vođa korpusa Islamske revolucionarne garde „Kuds”, koja je okarakterisana kao teroristička organizacija i globalna prijetnja za SAD i međunarodnu zajednicu. U dokumentu se konstatuje da je Solejmani bio arhitekta terorističkih napada u Iraku, Avganistanu i drugim mjestima.
Istovremeno, srpski mediji su, pozivajući se na diplomatske izvore u Sarajevu, objavili kako se Šefik Džaferović za vrijeme rata u BiH, kao načelnik Centra za bezbjednost Zenice, susreo sa Solejmanijem, koji je u Bosni organizovao vojne jedinice, prenosi RTRS. Na tom podneblju djelovao je i džihadistički odred „El Mudžahid”, koji bezbjednosni eksperti opisuju kao prvi Al Kaidin odred u Evropi.
Kako je navedeno, Solejmani je lično učestvovao u ratu u BiH 1993. i 1994, a već u maju 1992. u takozvanoj Armiji BiH imao je dvadeset specijalaca iranske vojske, koji su napadali srpske položaje. Kako prenosi RTRS, Iranska nacionalna garda, zahvaljujući generalu Solejmaniju, postala je tako prva inostrana paravojna formacija koja je početkom 1992. dospjela u BiH. Iranska ambasada u BiH izrazila je tada žaljenje „zbog objavljivanja neosnovanih optužbi na račun general-pukovnika Solejmanija”.
S druge strane, ekspert za bezbjednost Dževad Galijašević medijima je rekao da je Solejmani prvi put u BiH došao 1992. i da je najviše vremena provodio 1993. i godinu kasnije u Zenici, „kada je tamo komandovao Džaferović”, te da je tada dogovarana doprema oružja iz Irana preko Hrvatske za muslimansku vojsku.
I Galijašević uvjerava javnost kako se Džaferović susretao sa Solejmanijem, iako je znao da je „uloga iranskog komandanta bila da obučava mudžahedine”. Takođe kaže da se pouka o tome koliko je Solejmani prešao mjeru može videti po akciji američkih snaga u sklopu IFOR-a 1996. u Pogorelici, kampu koji je, kako navodi, organizovao Centar službe bezbjednosti Zenica.
– Tu su uhapšeni njihovi policajci, inspektori i dva iranska instruktora – ističe.
Za banjalučki portal „Insajder” Galijašević je tvrdio da je obavještajna služba Irana i danas jedna od najprisutnijih i najsnažnijih stranih službi koje djeluju u BiH, sa više obavještajnih punktova.
Iz RTRS-a podsjećaju da je Solejmani i novinaru zagrebačkog „Večernjeg lista” Hasanu Diabu ranije potvrdio da je za vrijeme rata boravio u BiH. Solejmani je tada na pitanje da li je bio u BiH rekao: „Naravno da jesam, ali davno, 1993. i 1994. godine. Gdje god muslimanima treba pomoć, tu sam i ja“. Na rastanku, Solejmanijev pozdrav bio je: „Molite se da umrem kao mučenik, to je moja najveća želja“.
Za takozvanu Armiju BiH ratovalo oko 4.000 iranskih vojnika
Američke diplomate Čarls Redman i Piter Galbrajt posvjedočili su da je tokom rata u BiH bilo prisutno između tri i četiri hiljade iranskih vojnika, instruktora i drugog vojnog osoblja, obavještajaca, oficira za vezu, napisao je u svom feljtonu januara 2020. godine urednik i novinar „Slobodne Bosne“ Senad Avdić.
Čarls Redman, tvorac Vašingtonskog sporazuma, svjedočeći pred Kongresom SAD 1996. godine, zajedno je sa nekadašnjim ambasadorom u Hrvatskoj Piterom Galbrajtom govorio o okolnostima pod kojima je oružje iz Irana dolazilo u BiH uz prećutnu saglasnost SAD-a.
Redman je kazao da je, prema procjenama američkih službi, tokom 1992. u BiH bilo prisutno oko 500 pripadnika iranske Revolucionarne garde, najviše vojnih instruktora koji su obučavali bosanske vojnike i policajce.
Američki diplomata je kazao da su iranski vojnici i vojni instruktori u BiH stigli nakon posjete Alije Izetbegovića Teheranu u oktobru 1992, kada mu je od strane najviših iranskih zvaničnika obećana svaka vrsta vojne i materijalne pomoći „za odbranu BiH“. Prema procjenama koje su tokom svjedočenja iznijeli Redman i Galbrajt, ukupno je tokom rata u BiH bilo prisutno između tri i četiri hiljade iranskih vojnika, instruktora i drugog vojnog osoblja, obavještajaca, oficira za vezu… Nakon potpisivanja mirovnog sporazuma u Dejtonu, prema riječima Galbrajta, u BiH je ostao tek mali dio od tog impresivnog kontigenta.
Redman je rekao da su američke službe imale informaciju da je Alija Izetbegović, na čelu bosanskohercegovačke delegacije, posjetio Iran „u proljeće 1991. godine“. Ta Izetbegovićeva posjeta Teheranu, koja nije promakla Amerikancima, tokom kojeg je primljen od vjerskog i civilnog vrha ove zemlje, imala je prilično neobičan, gotovo misteriozan karakter i čudnu diplomatsku formu. U pratnji tadašnjeg predsjednika Predsjedništva BiH nije bilo nikakve „bosanskohercegovačke delegacije“, sa njim je u Teheran putovao samo njegov sin Bakir Izetbegović, koji je tada bio direktor Zavoda za izgradnju Sarajeva. Bila je to prva Izetbegovićeva posjeta nekoj stranoj državi nakon što je izabran na čelo kolektivnog šefa države.
Javnost je šturo informisana o tom bilateralnom događaju, ali će kasnije neki od ljudi upućenih u odnose između Irana i BiH, želeći da ostanu anonimni, natuknuti da je već tada sklopljena neka vrsta vojno-tehničkog sporazuma između predsjedavajućeg Predsjedništva BiH i najviših iranskih zvaničnika. Kasnije, tokom rata, taj je sporazum/protokol samo dopunjavan i preciziran konketnim potezima i oblicima vojne saradnje. Isti izvori otkrivaju da je neposredno nakon rata jedan od najviših zvaničnik u bošnjačkoj hijerarhiji dobio zadatak da zametne tragove o toj saradnji i u Sarajevu i u Teheranu, zbog čega će najveći broj dokumenata, dokaza o svim aspektima te saradnje, akterima, bitnim događajima… trajno ostati nepoznat bilo kome izvan uskog kruga ljudi bliskih Aliji Izetbegoviću koji su u tome sudjelovali.
Izrael i Vojska Republike Srpske
O dejstvima Izraela, prije svega obavještajnih službi iz te države, na teritoriji BiH tokom rata zna se značajno manje, ali je poznato da je Tel Aviv u određenoj mjeri podržavao Vojsku Republike Srpske (VRS).
U holandskom izvještaju o Srebrenici iz 2002, na kom je između ostalih radio i Ces Vibes, navodi se da je Mosad na tom prostoru bio posebno aktivan, kao i da su Izraelci VRS snabdijevali artiljerijskom municijom.
O prisustvu izraelskog oružja u Srbiji i Republici Srpskoj pisao je i američki istoričar Adam Garfinkl, koji je podršku jevrejske države Srbima povezao sa zajedničkim stradanjem dva naroda tokom Drugog svjetskog rata, kao i činjenicom da su mnogi Hrvati i Muslimani pristupili vojnim formacijama koje su ratovale na strani nacista.
