Jovan Jovanović Zmaj rođen je na današnji dan 1833. godine u Novom Sadu. Proveo je djetinjstvo u imućnoj porodici. Školovao se u Gimnaziji u Novom Sadu, gdje se umjesto srpske učila mađarska istorija.
Studije u Beču, Pragu i Pešti, kao i prevođenje slobodarskih pjesama, uticalo je na njegovo demokratsko opredjeljenje. Najprije se opredijelio da studira prava. Od 1863. do 1870. radi kao upravnik Tekelijancima, studira medicinu i uređuje satirični list Zmaj. Službovao je po raznim mjestima: Novi Sad, Sremski Karlovci, Pančevo, Futog, Sremska Kamenica, Beograd, Zagreb, Beč…U Pešti je studirao medicinu. Kao ljekar je radio po Vojvodini, Srbiji i Hrvatskoj i upravo ta profesija je pojačala njegovu urođenu trezvenost i racionalnost, a u isto vrijeme mu i omogućila kontakt sa djecom.
Zmaj je iza sebe ostavio bogatu arhivsku građu. Pisao je cijelog života, od 1849. godine kada su nastale njegove prve pjesme, pa sve do svojih posljednjih dana, kada je napisao upustva o vlastitoj sahrani uoči smrti 1904. godine. Nesumnjivo je jedna od glavnih ličnosti ne samo epohe romantizma, nego i u cijeloj srpskoj književnosti druge polovine 19. vijeka. Pisao je lirske pjesme, balade, satire, humoristične i pjesme za djecu, jednu komediju, romantične pripovetke, humoreske, kritike, besjede, prepjevao je pojedine pjesme ili veća djela preko stotinu stranih pjesnika.
Jovan Jovanović Zmaj i Laza Kostić
Za dvadesetogodišnjicu njegovog rada u Novom Sadu priređena je prava nacionalna svetkovina u njegovu čast. Član odbora za proslavu bio je i Laza Kostić, 1874. Važno je pomenuti ovog pisca kada govorimo o Zmaju jer je on napisao Besedu o Zmaju, izdatu u Matici srpskoj, i u njoj govori tako da svi misle da je ljubomoran na Zmaja. Autor i sam smatra da je u pitanju jedna od najbolnijih knjiga u srpskoj književnosti, knjiga koja predstavlja dijalog sa imaginarnim sagovornikom, ali i sa čitavim nizom savremenika, i knjiga koja ostaje jedna velika, hrabra i čista odbrana poezije.
Profesor sa Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Milivoj Nenin, prije svega misli da je Kostićevo pisanje o Zmaju i Zmajevim pjesmama, zapravo, pisanje koje ima za cilj da pokaže šta je dobra pjesma, a takvim pisanjem Kostić piše odbranu poezije, što znači i odbranu u onom banalnom smislu, gdje je odbrana poezije u stvari odbrana pismenosti, ali i u smislu odbrane autonomije poezije. Do kraja života ostao je i kao građanin i kao pjesnik čvrsto na zemlji.
U odnosu na Lazu Kostića, Zmaj je pjesnik uprošćene pesničke slike. Njegova slika je uvijek jasna. Zmaj uvijek pred sobom osjeća publiku.
Zmajevo djelo
Zmaj je bio jedan od osnivača Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, zajedno sa Svetozarem Miletićem, Jovanom Đorđevićem i Stevanom Brankovićem.
Uređivao je listove Javor (1862/63), Komarac (1861/63), Zmaj (1864/71), Žiža (1871/74), Ilustrovana ratna hronika (1877/78), Starmali (1878/89), Neven (1880/1940). Sve te listove je dobrim dijelom ispunjavao vlastitim pjesmama, humoreskama, crtežima i karikaturama.
Prvu zbirku pjesama Istočni biser, prepjeve istočnjačkih pjesama, objavljuje 1861. godine. Zatim 1864. objavljuje Đuliće, tek 1871. Sve dojakošnje pesme. Đulići uveoci izlaze 1882. kad i Pevanija – impozantna zbirka u kojoj je sadržan cijeli dotadašnji opus.
Da ga nisu pratile porodične nesreće, Zmajev život pun uspjeha i sjaja, bio bi srećniji nego život bilo kog drugog srpskog pjesnika.
Lirika Jovana Jovanovića Zmaja
Đulići i Đulići uveoci su kao neobičan lirski dnevnik, ali istovremeno predstavljaju i određen sistem lirskog mišljenja. U Đulićima pjesnik daje definiciju idealne ljubavi, a u Đulićima uveocima zalazi u oblast metafizičke lirike, odnosno dotiče se metafizičke ljubavi i njenog smisla u kosmosu.
Izvodi pjesnikove lirike nesumnjivo su u njegovoj ljubavi i porodičnoj nesreći, ali sama geneza tih pjesama ima prevashodno literarni karakter. Kao i njemački romantičari, i Zmaj se poistovećuje sa idealom, kao sa nečim što je izvan realnosti stvari. Zmaj polazi od literarne fikcije i pod njenom sugestijom doživljava konkretnu ženu, Novosađanku Ružu Ličanin kao idealnu dragu. Zmajeva ljubav prema Ruži u jesen 1861. djeluje kao čist pjesnički doživljaj (mala, crna, neprivlačna), no Zmaj Ružu vidi kao idealno biće. Ljubav s idealnom dragom oslobodiće ga osjećaja samoće.
U romantizmu se izdvajaju dvije vrste pjesnika: jedni naginju ka satanizmu i disharmoniji, a drugi čeznu za apsolutnom dobrotom i harmonijom. Zmaj pripada drugoj porodici pjesnika. Njegove satirične pjesme žigošu sve što odstupa od ideala. To je seizmografsko registrovanje svakog pomjeranja u nacionalnom i društveno-političkom životu Srba.
Tema Zmajevih satira su tuđinsko vaspitanje srpske omladine, gušenje političkih sloboda, odnos vlasti i naroda, poltronstvo, političko ponašanje… Jezik njegove satire jeste osoben i pun govornih obrta, sirovih izraza i fraza. Ne vodeći računa o formi, on u satirične i političke pjesme prenosi sva, čak i ona najgrublja vibriranja. On u politici traži sklad, unutrašnju harmoniju riječi i djela, njegova politička poezija je bez obzira na unutrašnju vrijednost kontinuiran etičko-estetički čin.
Zmajev prevodilački rad
Pokazao je neobičnu plodnost u radu – preveo je dva mađarska romantičarska epa Tolgija Janoša Aranja (1858) i Vitez Jovan Šandora Petefija (1860). Kasnije prevodi i Madača, Joakija, Đulaija, Garaja.
Preveo je oko 100 pjesnika iz 12 stranih književnosti: Getea, Hajnea, Igoa, Puškina, Ljermontova, Tenisona, a najviše je prevodio mađarsku književnost.
Njegovim prevodilačkim radom studiozno se bavio Jefto Milović koji je o Zmaju govorio: „Prenosio je s velikom ljubavlju na naše tlo one motive iz njemačke dječje književnosti koje je smatrao prikladnim za odgoj naše djece od ranog djetinjstva pa sve do omladinskog doba. Njemačke dječje pjesme ‘prekrajao’ je na svoj način (…). Rijetko se držao vjerno originala“.
Imao je slobodan odnos prema izvorniku. Na granici između prevoda i originala nalazi se prva Zmajeva zbirka Istočni biser 1861. U ovoj zbirci se pored prepjeva nalaze i njegove originalne pjesme ispjevane u istočnjačkom stilu. Zato Zmaj važi za najvećeg istočnjaka u srpskoj književnosti.
Dječje pjesme
Rodoljubiva lirika mu je manje značajna. U njoj je on iza Đure Jakšića i Laze Kostića. Veliko područje Zmajevog stvaralaštva čini poezija za djecu. Zmaj je tvorac srpske poezije za djecu i njen najveći predstavnik. Tema koja se provlačila kroz sve njegove pjesme jeste djetinjstvo kao univerzalni fenomen.
Živan Milisavac je rekao o Zmaju: „Kroz mnoge njegove pjesme se osjeća da to govori zabrinut rodoljub, nježan otac i savjestan ljekar“.
Njegova dječija poezija je neuporedivo bolje prošla od poezije za odrasle u kojoj Zmaj predstavlja značajnu figuru srpskog romantizma, ali je naišlao na niz kritika. Ljubomir Nedić je pored Laze Kostića jedan od onih pisaca koji je dao negativnu kritiku o Zmaju. Čak je i Nedić pored kritike poezije za odrasle, izdvojio dječije pjesme i konstatovao da je „Zmaj stvorio ovu vrstu poezije u nas i time zadužio srpsku školu i učinio uslugu srpskom podmlatku, najljepšu što mu je pjesnik mogao učiniti“.
Jovan Jovanović Zmaj je često koristio pseudonime pa je zato gotovo nemoguće sabrati sva njegova djela. Novo Vuković smatra da „služeći se ponekad epigramskom formom i tehnikom sličnom tehnici vica, Zmaj pokazuje lijep smisao za poentu i efekat“. Humor kao kategorija bila je blizak Zmajevom senzibilitetu. Mali je broj pjesama čiji je osnovni motiv humor i gdje tih efekata ima previše, jer je njegova racionalna priroda diktirala osjećanje mjere u svakom segmentu, pa i u ovom.
Posljednje godine života provodi u Kamenici, gdje je i sahranjen, a tamo se danas nalazi Zmajev muzej.
I za sam kraj, još jedna zanimljivost – jedan od najslavnijih Srba, Nikola Tesla bio je oduševljen Zmajevom poezijom.
