Profesor ustavnog prava Siniša Karan naveo je, u autorskom tekstu za Srnu, povodom 30 godina Ustava Republike Srpske, da tri decenije Ustava predstavljaju pravni izraz državnog, društvenog, političkog i ukupnog pravnog reda Republike, koja je nastala kao izraz volje naroda i univerzalnog prava konstitutivnog naroda na svoju državu.
Autorski tekst profesora Karana:
Postojanje države uslov je za donošenje ustava, sa druge strane, postojanje ustava je dokaz da postoji država. Samo država može donijeti ustav, ustav je akt države, uslov bez koga država i njeno državno uređenje ne mogu.
Trideset godina Ustava Republike Srpske posmatramo kao pravni izraz državnog, društvenog, političkog i ukupnog pravnog reda Republike Srpske koja je nastala kao izraz volje naroda i univerzalnog prava konstitutivnog naroda na svoju državu.
Pravo naroda na samoopredjeljenje izričito utvrđuju mnogobrojni međunarodni akti. Među prvim takvim međunarodnim aktima je Rezolucija Londonskog kongresa još iz 1896. godine, zatim Program Internacionale iz 1903. godine, kao i Povelja Ujedinjenih nacija iz 1945. godine koja je ozakonila pravo na samoopredjeljenje. Generalna skupština i Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija su 1976. godine donijele pakt o ekonomskim, socijalnim, političkim i drugim pravima u kome se, već u prvom članu, utvrđuje pravo naroda na samoopredjeljenje.
Često se pravo na samoopredjeljenje povezuje sa pravom na otcjepljenje, što se praktično ispoljilo kod jugoslovenskih naroda i država raspadom SFRJ (Slovenija i Hrvatska).
Ustav Srpske Republike BiH odmah 1992. godine definiše pravce razvoja Republike Srpske polazeći od neotuđivog i neprenosivog prirodnog prava srpskog naroda na samoopredjeljenje, samoorganizovanje i udruživanje, na osnovu koga slobodno određuje svoj politički status (Preambula Ustava).
U tom smislu Ustav određuje Republiku u sastavu Savezne države Jugoslavije, ali i daje mogućnost da može stupiti u zajednice sa državnim tvorevinama drugih konstitutivnih naroda u BiH.
Ustav prati proces formiranja Republike Srpske koji je tekao paralelno sa procesom rješavanja statusa Bosne i Hercegovine, s tim što se Republika Srpska konstituisala već 1992. godine, a Bosna i Hercegovina tek 1995. godine.
Republika Srpska stvarana je stvarno i normativno, tj. de facto i de jure. Stvarno je stvorena jer je imala teritoriju, stanovništvo i organizovanu vlast. Normativno je proces konstituisanja i donošenja ustavnih akata započeo u jesen 1991. godine. Doneseni su bitni akti konstitutivnog (ustavnog) karaktera kao „prethodnica donošenju ustava, ali i neki kasniji koji su u potpunosti zaokružili ustavnost Republike Srpske“.
Najvažniji konstitutivni akti su bili: Odluka o osnivanju Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini (od 24. oktobra 1991. godine), Odluka o ostajanju srpskog naroda Bosne i Hercegovine u zajedničkoj državi Jugoslaviji – Odluku su potvrdili građani na plebiscitu (1991 godine), Deklaracija o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine (od 9. januara 1992. godine) čime je formalnopravno nastala nova državotvorna jedinica čiji je faktički proces konstituisanja nastavljen.
U času proglašenja Republike već su postojala tri bitna elementa koja su neophodna za postojanje i funkcionisanje Republike: teritorija, stanovništvo, organizacija i funkcionisanje vlasti.
Četvrti i najvažniji akt bio je Ustav Srpske Republike Bosne i Hercegovine (kasnije Republike Srpske) koji je Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini donijela 28. februara 1992. godine.
Ustav uspostavlja i potvrđuje Republiku Srpsku kao državu srpskog naroda u kojoj su svi građani ravnopravni i slobodni. Ustav kao najviši konstitutivni pravni akt utvrđuje tip uređenja i vladavine, sistem organizacije vlasti (utvrđen je sistem podjele vlasti), prava i dužnosti građana i institucija, te sve druge poluge sistema.
Ustavni zakon za sprovođenje Ustava Republike Srpske, je takođe jedan od bitnih akata ustavnog karaktera. Donesen je istoga dana kada je usvojen Ustav Republike Srpske.
Šesti konstitutivni akt bila je Deklaracija o državnom i političkom uređenju države, usvojena 12. avgusta 1992. godine, koja ima karakter ustavnog akta, a naročito svojstvo ustavnog zakona ili ustavnih amandmana. Naime, njome se na specifičan način vrše izmjene i dopune Ustava, što se jasno vidi iz prečišćenog teksta Ustava u koji su unesene odredbe iz Deklaracije.
Deklaracija utvrđuje novo ime Republike, koja se više ne zove Republika srpskog naroda Bosne i Hercegovine, već Republika Srpska. Deklaracija utvrđuje državne simbole: himnu, zastavu i grb. Sva tri znamenja su tradicionalna, tj. himna „Bože pravde“, zastava trobojna (crveno-plavo-bijelo) i grb Nemanjića.
Proces konstituisanja Republike Srpske završen je već u jesen 1992. godine. Uspostavljena je Republika kao državotvorna jedinica srpskog naroda i svih njenih građana. Ustavom je utvrđeno da se uređenje Republike temelji na: garantovanju i zaštiti ljudskih sloboda i prava u skladu sa međunarodnim standardima, obezbjeđivanju nacionalne ravnopravnosti, socijalnoj pravdi, vladavini prava, tržišnoj privredi, višestranačkom sistemu, parlamentarnoj demokratiji i podjeli vlasti, slobodnim izborima, lokalnoj samoupravi i zaštiti prava etničkih grupa i drugih manjina.
Državna vlast u Republici organizovana je na načelu podjele vlasti tako da ustavotvornu i zakonodavnu vlast ostvaruje Narodna skupština, izvršnu vlast vrši Vlada, a sudska vlast pripada sudovima. Predsjednik Republike predstavlja Republiku, a Ustavni sud obezbjeđuje zaštitu i kontrolu ustavnosti i zakonitosti.
U punom kapacitetu funkcionisala je lokalna uprava – opštine i gradovi, dakle Republika je preuzela i obezbijedila funkcije države.
Republika je imala svoju vojsku, policiju, sudove, tužilaštva, državne organe vlasti, Narodnu skupštinu, Vladu, predsjednika Republike, Ustavni sud, a postojala je i vlastita moneta, organizovan poreski, budžetski i ukupni fiskalni i monetarni sistem.
Republika de jure nije bila međunarodno priznata, ali de facto jeste, jer je bila partner u međunarodnim pregovorima.
Dakle, Republika Srpska je u stvari bila država sa punim kapacitetom u periodu 1992–1995. godine. Međutim, dalji državotvorni – pravni status Republike Srpske zavisio je od konačnog riješenja pitanja Bosne i Hercegovine.
U takvim okolnostima iznalaze se rješenja državnog uređenja Bosne i Hercegovine koje bi zadovoljilo sva tri njena konstitutivna naroda.
Na političkoj mapi Bosne i Hercegovine do konačnog rješenja ostale su dvije državne tvorevine, Federacija Bosne i Hercegovine i Republika Srpska.
Posljednji peti pokušaj (nakon Kutiljerovog plana, Vens Ovenovog, Oven Stolterbegovog, Kontakt grupe) međunarodne zajednice da se za sve u Bosni i Hercegovini pronađe prihvatljivo sveukupno, a posebno teritorijalno rješenje, je uspio.
U Ženevi 8. septembra 1995. godine je usvojen dokument o ustavnim principima za uniju Bosne i Hercegovine, prema kome se zvanično priznaje Republika Srpska sa 49 odsto teritorije Bosne i Hercegovine i Federacija Bosne i Hercegovine sa 51 odsto teritorije Bosne i Hercegovine, kao dva entiteta koji čine Bosnu i Hercegovinu.
Bazna odrednica tih principa se odnosi na nastavak postojanja svakog entiteta u skladu sa svojim sadašnjim (postojećim) ustavom.
Zatim je 26. septembra 1995. godine u Njujorku dograđen (dovršen) i zaokružen ženevski dokument. Od 1. do 21. novembra 1995. godine u gradu Dejtonu, država Ohajo, SAD, vođeni su završni pregovori o završetku rata, o miru, o podjeli Bosne i Hercegovine i ustavnom uređenju. Svi dokumenti mirovnog sporazuma koji su usaglašeni (parafirani) u Dejtonu, potpisani su 14. decembra 1995. godine u Parizu.
Dejtonsko-pariskim mirovnim sporazumom je postignut veliki kompromis, zaustavljen rat, uspostavljena je nova konfederalnofederalna, složena državna zajednica Bosna i Hercegovina, priznate su Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine, kao državotvorni entiteti sa punim unutrašnjim suverenitetom i ograničenim vanjskim suverenitetom.
Ustav Republike Srpske je za svojih 30 godina doživio 17 promjena putem 127 ustavnih amandmana od čega je visoki predstavnik intervenisao 5 puta sa 37 amandmana. U samo početku ustavni amandmani su imali svoju realnu društvenu podlogu, pratili su razvoj Republike Srpske u gradnji njenih institucija, formiranju novih i modifikaciji postojećih.
To je vrijeme kada se već u započetom odbrambeno otadžbinskom i građanskom ratu brani postojeći državni kapacitet i dograđuje u posebnim okolnostima. Ustav Srpske Republike BiH od 28. februara 1992. godine imao je preambulu i 145 članova raspoređenih u 12 dijelova (osnovne odredbe, ljudska prava i slobode, ekonomsko i socijalno uređenje, prava i dužnosti Republike, organizacija Republike, teritorijalna organizacija, narodna odbrana, ustavnost i zakonitost, ustavni sud, sudovi i javna tužilaštva, promjena ustava i završne odredbe).
U toku 1992. godine nastavlja se dogradnja Ustava, a posebno značajni su bili amandmani o odbrani (vojska), naziv Reublika Srpska (amandman VII i VIII), amandmani od XI do XVIII koji se odnose na lokalnu samoupravu, amandmani od XIX do XXV o predsjedniku Republike, ali i kasnije 1994. godine amandmani XXVI do XLIII (određenje načina promjene granica, način stupanja u konfederacije i slične oblike udruživanja sa drugim državama, dodatne prava i obaveze Republike, broj poslanika u Narodnoj skupštini, pitanje narodne inicijative, nadležnosti predsjednika, vlade, ustavnog suda.
Amandmani 1996. godine XLIV do LI (posebno pitanje funkcije predsjednika Republike kod imenovanja šefova predstavništva, a posebno značajan amandman LI koji daje pravo organima Republike da donesu akta i preduzmu mjere zaštite Republike kada je narušen Ustav Republike od strane institucija BiH ili F BiH), ističem i amandman LIII 1996. godine kada se uvodi Senat. Te godine se donosi i set amandmana LIV do LXV (posebno ističemo amandman LVI koji definiše nadležnosti Republike i uspostavu sprecijalnih i paralelnih odnosa sa SR Jugoslavijom).
Od 2002. godine počinje napad na ustav djelovanjem visokog predstavnika. Amandmani LXVI do XCI suštinski mijenjaju Ustav Republike Srpske. Uvode se i druga dva konstitutivna naroda, Republika se drugačije definiše, uvode se tri jezika i dva pisma, Uvodi se Vijeće naroda, određuje vitalni nacionalni interes, uvode se obavezne kvote u raspodjeli najvažnijih funkcija Republike, dva potpredsjednika, proporcionalna zastupljenost u ministarstvima, vijeće za zaštitu vitalnog interesa u ustavnom sudu, a veliki broj članova ustava se briše. Amandmani XCIII do XCVIII nametnuti od strane visokog predstavnika koji se odnose napravosudni system i imunitet. Kao i amandmani CVI do CXIII (početak reforme oružanih snaga).
Godine 2007. počeo je proces posljednje promjene Ustava Republike Srpske, kao inicijativa narodnih poslanika. Amandmani CXXXII do CL na Ustav Republike Srpske koji su usvojeni u Narodnoj skupštini 2009. godine nisu usvojeni u Vijeću naroda 2012. godine
Ipak, danas, Republika Srpska ima ustavni poredak koji je konstituisan Ustavom Republike Srpske, u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine.
Ustavni poredak Republike Srpske čini sistem organa koji samostalno obavljaju svoje ustavotvorne, zakonodavne, izvršne i sudske funkcije. Samostalno donosi zakone (zakonodavna autonomija), vrši sudsku vlast, tj. primjenjuje zakone putem sopstvenih sudova (sudska autonomija), donosi odluke i izvršava zakone i druge propise putem izvršne vlasti (autonomija izvršne vlasti). Ona ima originernu javnu vlast, tj. ovlašćenje da donosi obavezne odluke i da ih izvršava, a da za to nije ovlašćena od strane trećeg subjekta. Slobodno organizuje svoju državnu strukturu i pravni poredak.
Važno je naglasiti da Republici pripadaju sve državne funkcije i nadležnosti osim onih koje su Ustavom Bosne i Hercegovine izričito prenesene na njene institucije.
Republika Srpska je dio Bosne i Hercegovine i predstavlja jedan od dva ravnopravna entiteta u Bosni i Hercegovini. Svi narodi (Srbi, Bošnjaci i Hrvati kao konstitutivni narodi, ostali građani), ravnopravno i bez diskriminacije učestvuju u vršenju vlasti u Republici Srpskoj.
Republika kao federalna jedinica ima svoju teritoriju koja je jedinstvena, nedjeljiva i neotuđiva. Promjena međuentitetske linije razgraničenja između Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine može se vršiti samo međusobnim sporazumom koji se može iznijeti na potvrdu putem referenduma u Republici.
Republika može, shodno Ustavu Bosne i Hercegovine, da uspostavlja specijalne paralelne odnose sa susjednim državama poštujući suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine, a može takođe da sklapa ugovore sa državama i međunarodnim organizacijama, uz pristanak Parlamentarne skupštine. Vršenje vlasti u Republici Srpskoj izuzeto je od kontrole organa Bosne i Hercegovine, osim u onim slučajevima kada je to predviđeno Ustavom.
Zaključićemo da je Ustav Republike Srpske akt države, najviši opšti pravni akt, narodni – demokratski ustav, sa strogo formalnom strukturom preambulom, normativnim dijelom, sa 140 članova čime spada u red srednje dugih ustava, kodifikovan, sa aspekta postupka donošenja i promjene spade u krute ustave.
Iako je pretrpio više promjena ustava (17 promjena) i preko 120 amandmana (122) od čega je samo visoki predstavnik intervenisao amndmanski na promjenu ustava 5 puta sa 37 amandmana, prisilnom promjenom na bazi odluka Ustavnog suda BiH o „usklađenosti“ sa Ustavom BiH, Ustav Republike Srpske se održao.
I danas istom snagom u svojim osnovnim vrijednostima i ustavnim odrednicama ostaje, opstaje, daje snagu Republici Srpskoj, održava i jača njenu državotvornu snagu, snagu njenih institucija i simbol je i danas kao što je to bio i 1992. godine, njene državnosti.
Podsjećam ovom velikom godišnjicom na prvi član Ustava Srpske Republike Bosne i Hercegovine iz 1992. godine, dana 28, februara, donešen na neotuđivom i neprenosivom prirodnom pravu naroda na samoopredjeljenje; „Srpska Republika Bosna i Hercegovina je država srpskog naroda i građana koji u njoj žive“.
